Centralisatie als l'art pour l'art

Iets meer dan dertig jaar geleden telde Nederland rond de 400 HBO-instellingen. Daaronder waren een paar 'grote', met enkele duizenden studenten. Dat waren veelal economische opleidingen. Maar de meeste van die 400 opleidingen waren klein tot zeer klein en hadden vaak niet meer dan enkele honderden studenten. Het was een wirwar waar educatief, bestuurlijk en financieel ook nog eens veel mis ging. Vandaar dat Wim Deetman, CDA-onderwijsminister in Lubbers I, in 1983 met de nota Schaalvergroting, Taakverdeling en Concentratie in het Hoger Onderwijs (zie ook hier) kwam. Het kabinet beoogde daarmee, aldus Deetman, 'het hoger beroepsonderwijs te versterken en het tot een gelijkwaardige partner van het wetenschappelijk onderwijs te maken'.

Al ging het vaak niet van harte, de plannen van Deetman hadden succes.
In 1990 waren er nog maar 92 HBO-instellingen, zes jaar later 72, in 2001 nog slechts 53 en tegenwoordig zijn het er 37, althans door de overheid bekostigde. Bij die instellingen kwamen steeds meer studenten.

En ging steeds meer geld om.

Tegelijkertijd verplaatste het zwaartepunt zich van de docenten en studenten (lees maar 's hoe het toeging bij bijv. De Horst of aan de School voor Journalistiek) naar managers.

'Vroeger' werden de opleidingen bestuurd door mensen uit het vak, wellicht met de nadelen maar zeker ook met de voordelen van dien. Tegenwoordig worden opleidingen bestuurd door mensen die geleerd hebben te managen. Dat zou voordelen kunnen hebben als die managers de bedoeling niet uit het oog verloren. Maar dat doen zij in - zeg - 9 van de 10 gevallen wel. Je kunt het ze niet eens kwalijk nemen. Honden blaffen, leraren onderwijzen, managers managen: aard van het beestje.

Hier komt bij dat veel managers bloot staan aan 'perverse prikkels' zoals daar zijn macht, geld, concurrentie en markt. Deze prikkels staan haaks op waar het in het onderwijs om te doen is: jonge mensen helpen hun weg te vinden.

Het is overigens aardig te zien hoe die fusies tot stand kwamen, bijv. wat de HU betreft. Een overzicht vind je hier. 

Niemand bestreed destijds of bestrijdt op dit moment dat schaalvergroting goed en nodig was/is. Het 'maar' zit 'm in de mate, het maar zit 'm ook in de (on)bescheidenheid. De toenmalige fusie- en centralisatieplannen waren bedoeld als oplossing voor een probleem. Ze waren geen doel op zich. Dat zijn ze wel geworden, zo erg zelfs dat degenen die op dit moment het woord decentralisatie in de mond nemen ondertussen gewoon voortgaan met verdergaande centralisatie. En ze hebben het niet eens in de gaten.

Ter illustratie van dit laatste enkele passages uit de april 2016 Nieuwsbrief van de afdeling Onderwijslogistiek van de HU, dezelfde HU die beweert dat zij de verantwoordelijkheid enz. opnieuw bij de docententeams wil leggen:

We zijn met elkaar een nieuwe “backbone”, een nieuwe systeemketen aan het implementeren. Met systemen als Xedule, Exam-upload, OnStage, Osiris en ACO. De vernieuwde “backbone” die er voor gaat zorgen dat we als HU verder kunnen optimaliseren. Juist omdat alle faculteiten gebruik maken van dezelfde systemen is een optimalisatie in de keten dan ook direct merkbaar voor alle opleidingen in het onderwijs. Dit jaar is het allen gaan werken in deze keten het belangrijkste.

Met het Kernteam zijn we begin april gestart met een workshop waarin we de basis leggen van operationeel management. Dat betekent sturen op feiten en rapportages, afwijkingen bespreken en samen werken aan het versterken van de teamsturing. Ieder team is verantwoordelijk voor zijn werkpakket.

Professionaliseren is wat mij betreft waar het bij ons echt over gaat. Professionaliseren van onze werkzaamheden, het verder aanscherpen van onze processen en ze correct en op tijd uitvoeren. Professionaliseren van ons zelf, weten hoe de nieuwe keten werkt, weten wat er in je rol verwacht wordt en daar naar handelen.

Ik ben over het algemeen een vrolijk mens maar hiervan word ik intens verdrietig, meer nog als ik aan mijn collega's en studenten denk. Zij zijn verdorie mensen, geen human resources, ze zijn individuen, geen schakels in een systeemketen. En zeg stp niet dat het in onze gecompliceerde enz. samenleving niet anders kan. Nee, de vraag is er volgens mij maar één, een uiterst simpele vraag met helaas een buitengewoon moeilijk antwoord: hoe hebben we in onze rijke, vrije, open Nederland zo diep kunnen zinken? Hoe is het mogelijk dat we een systeem hebben geschapen dat zo haaks staat op onze basiswaarden - vrijheid, diversiteit, keuzemogelijkheid, individualisme e.d.? Waar & waarom is het fout gegaan?